Sinh vật phát sáng - sự kỳ diệu của thiên nhiên

Vào đêm trước khi đổ bộ lên châu Mỹ, Christopher Columbus đã trông thấy "những ngọn nến nhảy múa trên mặt biển”. Đó chính là ánh sáng phát ra từ những con “giun lửa” đang gọi bạn tình. Trong lịch sử, sự tự phát sáng sinh học từng gây nhiều bối rối cho con người. Chuyện xưa còn ghi lại: Khi con tàu Mỹ lướt qua một đàn sứa nhỏ, chúng phát ra hàng triệu tia sáng màu xanh. Bên trong khoang lái, Edith Widder, thuộc Viện Hải dương học Harbor Branch, hoảng hốt khi thấy dạ quang tràn ngập chung quanh con tàu mạnh đến nỗi ông có thể đọc những con số trên bảng kiểm soát mà không cần bật đèn.

Hàng nghìn năm trước, người Trung Hoa và Việt Nam... cũng đã từng thảng thốt khi thấy những con vật nhỏ bay qua bay lại chớp sáng lập lòe: “Đom đóm bay qua/thày tưởng là ma...”. Nhà thám hiểm Christopher Columbus kể rằng , vào đêm trước khi đổ bộ lên châu Mỹ, ông đã trông thấy “những ngọn nến nhảy múa trên mặt biển”. Đó chính là ánh sáng phát ra từ những con “giun lửa” đang gọi bạn tình. Năm 1634, các chiến thuyền nước Anh đi đến gần Cuba đã phải tạm ngừng đổ bộ vì thấy ánh sáng lạ trên bờ biển, và cho rằng đảo đang được bảo vệ tốt. Nhưng thực ra không hề có sự bảo vệ nào cả, ánh sáng lạ đó do hàng nghìn con bọ phát quang gọi là Cucujos gây ra. Tại bang New Jersey, cảnh sát nhận được một cú điện thoại báo tin có ánh sáng xanh kỳ quái tại kênh đào Arthur Kill, họ nghi rằng có thể một sự kiện tệ hại nào đó đã xảy ra. Lập tức đội cấp cứu của địa phương và liên bang kéo đến. Nhưng thực chất đó chỉ là ánh sáng xanh lục tỏa ra từ nhiều đàn mực phát dạ quang bị gió và những luồng nước đưa đẩy vào khúc kênh đào này.

Rất nhiều sinh vật có thể phát quang

Trong khi đa số sinh vật biển phát ra ánh sáng xanh truyền xa trong nước biển, thì những loài vật trên cạn lại có gam màu rộng hơn. Ấu trùng một loài giun “đường sắt” ở Trung Mỹ và Nam Mỹ có cái đầu phát sáng màu đỏ và 11 cặp phát sáng vàng xanh ở hai bên sườn, giống như một tàu hỏa bé xíu đang vận chuyển hành khách trong đêm.

Một loại bọ phát sáng tại vùng biển Caribe có ánh sáng màu cam hình trái tim phát ra từ bụng, và 2 “cái đèn” vàng - xanh lá cây nằm ở trên vai, đủ sáng để cho các thiếu nữ bản xứ dùng nó trang điểm cho mái tóc. Nhưng một loại vi khuẩn lại chỉ có ánh sáng xanh rất yếu, phải 1.000 tỷ con mới tạo ra được ánh sáng có cường độ như chiếc bóng điện tròn 60 watt.

Một vài loài côn trùng ăn thịt cũng có khả năng phát quang: Con cái chớp sáng để con đực tìm đến cặp đôi, và bị con cái ăn thịt. Tại New Zealand trong hang động Watomo có loài sâu phát sáng dụ con mồi bằng cách: Từng đàn sâu bám lên nóc hang động ngầm dưới đất, phát sáng trông giống như sao trời, các côn trùng trong hang tưởng thật tìm đường bay thẳng lên trên, thế là vướng vào đám tơ dính đã giăng sẵn, và bị sâu ăn thịt.

Một số loài không có khả năng phát sáng, nhưng lại cộng sinh với loài phát sáng để mưu lợi. Loài cá anglerfish có một bọc vi khuẩn phát quang trước trán để thu hút các con mồi đến ngay hàm răng nhọn của mình.

Người cũng phát quang

Năm 1934, một hiện tượng lan truyền khắp nước Italy dưới cái tên “Người đàn bà phát quang ở Pirano”. Bác sĩ Sambo thuộc Bệnh viện Pirano đang ngủ bỗng choàng tỉnh vì tiếng hộ lý gọi thất thanh: “Bác sĩ đến ngay, bà Anna Monaro vừa ngủ vừa phát ra ánh sáng”. Bác sĩ đến thì thấy đó là sự thật. Sáng sau cả bệnh viện xôn xao, và hằng đêm cái giường của Monaro lại sáng rực. Bà Monaro (người mẹ của 6 đứa con) cho biết: “Tôi không hiểu gì cả, vì tôi ngủ cơ mà”. Bệnh án của bệnh viện ghi rõ: “Bệnh nhân Monaro không phải là phù thủy hay nhà ngoại cảm gì cả. Nhưng ban đêm từ lồng ngực của bệnh nhân có một luồng sáng mạnh vẫn phát ra soi rõ cả gương mặt trong căn phòng tối. Trong khi đó, bà ta rên nhẹ. Khi tỉnh dậy, nhịp tim của Monaro tăng cao nhưng thân nhiệt vẫn ổn định”.

Mục sư Michel Garicoits ở Pháp (sinh năm 1797) cũng một lần phát sáng cả gương mặt vào đêm giáng sinh năm 1830. Sau đó, ông bị nhiều cơn co giật khó hiểu. Michel qua đời sau đó gần 3 năm. Ở Việt Nam có cô giáo Trần Thị Lộc (thôn Bình An, thị trấn Tiên Kỳ, huyện Tiên Phước, tỉnh Quảng Nam) cũng phát sáng. Vào một buổi tối đầu năm 1993, dọn bếp xong, cô lau tay thì thấy cánh tay phát ra ánh sáng xanh. Ngỡ hoa mắt, cô lặp lại động tác cũ thì lại thấy tay phát ra ánh sáng với cường độ mạnh hơn. Hoảng quá, cô gọi chồng cùng các con tới xem. Và mọi người đều thấy rõ hiện tượng này. Do không biết vì sao nên cô Lộc và gia đình lo lắng, giấu kín không cho ai biết. Nhưng vào dịp Tết Ất Hợi (1995), khi cùng các đồng nghiệp đi thăm nhà bạn bè, cơ thể cô lại phát sáng nên mọi người biết. Từ khi phát hiện ra sự lạ, cô giáo Lộc (ngoài 40 tuổi) vẫn khỏe mạnh bình thường.

Cô Nguyễn Thị Ngà (ở thôn Ân Thường, xã Ân Thanh, huyện Hoài Ân, tỉnh Bình Định) cũng phát hiện trên người mình phát ra những vệt sáng nhấp nháy vào một đêm năm cô 21 tuổi. Hiện tượng này tiếp diễn trong vài đêm nữa thì hết, đến dịp Tết Bính Tý (1996) thì tái hiện, dai dẳng và nhiều hơn trước. Cô Ngà càng cử động thì ánh sáng phát ra càng nhiều, kèm theo tiếng nổ lép bép.

Lý giải của khoa học

Cho đến nay, các nhà khoa học đã nhận biết được 130 “luật phát sáng” riêng biệt, được gần 2.000 loại đom đóm sử dụng. Tại Đông Nam Á, đom đóm đực tập hợp trên một cái cây và gọi bạn tình bằng cách phát sáng cùng lúc chớp, tắt làm cho cây trông giống như cây thông giáng sinh. Song chúng vẫn chưa nổi bật bằng hình ảnh tại một vài vùng ở Thái Lan, cả một hàng cây ven đường sáng lên vì đom đóm đồng loạt chớp chớp sáng rực giống như đèn quảng cáo.

Các nghiên cứu đã soi sáng nguồn gốc của sự phát sáng sinh vật. Đó là phản ứng của 2 hóa chất mà các sinh vật sống tự sản xuất ra được: Luciferin (có tác dụng phát sáng) và luciferase (enzym xúc tác sự ôxy hóa luciferin). Có nhiều loại luciferin và luciferase khác nhau trong thiên nhiên nên màu dạ quang phát ra cũng khác nhau.

Cường độ phát sáng của các sinh vật cũng khác nhau. Có kiểu phát sáng bên ngoài và kiểu phát sáng bên trong tế bào. Trong trường hợp thứ nhất, động vật có 2 loại tế bào: một loại chứa thể vàng lớn của chất luciferin, một loại khác chứa những hạt enzym luciferase nhỏ hơn. Khi con vật cần phát sáng thì các cơ của nó co lại và ép chất luciferin vào khoảng giữa các tế bào, hay ra ngoài. Tại đây, dưới tác động của enzym luciferase, chất luciferin được ôxy hóa và phát sáng.

Trong trường hợp phát sáng bên trong tế bào, luciferin và luciferase nằm trong cùng một tế bào. Hiện nay khoa học vẫn chưa biết được làm thế nào để bật sáng. Có thể khi đó con vật đã tăng cường đột ngột cung cấp ôxy cho tế bào chăng?

Những năm gần đây, nhờ máy móc có thể phát hiện sự phát sáng yếu ớt từ tế bào thực vật, các nhà khoa học mới biết rằng quang hóa (biến hóa năng thành quang năng) là một hiện tượng rất phổ biến. Rất nhiều chất, trong đó có lipid, khi bị ôxy hóa có khả năng phát sáng. Thì ra thực vật và động vật thường xuyên phát sáng, đặc biệt mạnh trong thời gian chúng làm việc. Bề mặt trái tim ếch đang co bóp chẳng hạn, phát sáng không ngừng.

Những ứng dụng vào đời sống

Từ xa xưa, con người đã biết cách lợi dụng sự phát sáng của sinh vật phục vụ mình. Ở Việt Nam lưu truyền câu chuyện: Một thiếu niên nghèo ban đêm mới có thời gian đọc sách nhưng không tiền mua dầu thắp nên đã bắt nhiều đom đóm bỏ vào vỏ trứng lấy ánh sáng học bài.

Vào thế kỷ 17, nông dân Thụy Điển đã biết dùng gỗ nhiễm nấm dạ quang để chiếu sáng cho những lều chứa cỏ khô dễ bắt lửa. Trong Đại chiến thế giới lần thứ 2, binh lính Nhật Bản đã đập nát loài giáp xác phát quang Cypridine và chà xát chúng vào lòng bàn tay để lấy ánh sáng trong đêm, đọc bản đồ mà không sợ bị đối phương phát hiện.

Ánh sáng của một con vi khuẩn phát quang là không đáng kể. Để cho “ngọn đèn” sáng bằng một cây nến, trong bình cầu phải có trên 500 nghìn tỷ vi khuẩn. Có thể tập hợp một quần thể vi khuẩn cực kỳ nhiều trong vật chứa nhỏ để chế ra những ngọn đèn tương đối sáng. Năm 1935, trong một hội nghị quốc tế, những ngọn đèn như vậy đã được dùng để soi sáng hội trường của Viện Hải dương học Paris.

Các nhà khoa học ở Canada đã phát triển được một loại vi khuẩn có thể phát sáng khi tiếp xúc với nhôm, thủy ngân và các kim loại khác, mở ra triển vọng ứng dụng vào thăm dò khai thác mỏ. Tại Viện đại học Alberta ở Canada, gene vi khuẩn phát quang được cấy vào vi khuẩn tạo nên nốt sần ở rễ cây đậu nành, làm cho rễ cây này phát sáng khi cây thiếu đạm. Dựa vào nghiên cứu này, người ta có thể làm cho cây cối phát sáng khi chúng cần nước hoặc phân bón, hay khi bị nhiều côn trùng tấn công. Còn Clarence Kado, một nhà bệnh lý học thực vật của Đại học California (Mỹ) thì có cái nhìn lãng mạn hơn: Ông ta tin rằng một ngày nào đó khoa học có thể tạo ra được những cây thông giáng sinh không cần bóng đèn nhân tạo.

Nhiều nhà khoa học cho rằng, trong điều kiện nào đó, có thể sử dụng sự chuyển hóa trực tiếp hóa năng thành quang năng. Những ngọn đèn làm việc theo nguyên tắc đó sẽ tiết kiệm hơn nhiều so với những đèn nóng sáng hiện nay. Bởi lẽ toàn bộ năng lượng dùng trong quá trình phát sáng sinh học được chuyển hóa hoàn toàn thành ánh sáng, trong khi đó ở những đèn đốt nóng sáng, chỉ 12% năng lượng sử dụng được biến thành quang năng.

Côn trùng mang lại hàng chục tỷ đôla mỗi năm

Theo đánh giá của các nhà côn trùng học, nhờ côn trùng, nền kinh tế Mỹ đã thu được 57 tỉ đôla mỗi năm, đó là chưa kể các sản phẩm chúng làm ra như mật (ong) và tơ (tằm). Vậy chính xác chúng giúp người Mỹ thu thêm được bao nhiêu đôla mỗi năm?

Côn trùng luôn bị quy tội chỉ có hại.

Khi nói đến côn trùng người ta nghĩ ngay đến “tội” của chúng: gây bao nhiêu tổn thất cho mùa màng, bao nhiêu bệnh tật cho con người và gia súc, làm lan truyền bao nhiêu đợt dịch lớn cho Nhân loại. Hai nhà khoa học là John Losey, phó giáo sư Côn trùng học ĐH Cornell và đồng nghiệp Mace Vaughan, Hộibảo vệ động vật không xương sống đã minh oan cho chúng bằng một công trình nghiên cứu đăng trên Tạp chí Bioscience. Hai ông cho rằng cần phải nghĩ đến hai lần khi căm thù, nguyền rủa hay ít nhất cũng bỏ qua côn trùng “những kẻ đã không mệt mỏi thực hiện chức năng cải thiện môi trường và cuộc sống của chúng ta theo cách mà bây giờ chúng ta mới bắt đầu hiểu”.

Các nhà nghiên cứu này chỉ mới tập trung vào bốn “công lao” lớn nhất và dễ thấy nhất của các côn trùng, dễ tính toán nhất về hiệu quả kinh tế mà chúng mang lại. Công lao thứ nhất: côn trùng là nguồn thực phẩm cho các động vật hoang dã, duy trì cả thế giới các loài chim và một số loài thú, làm lợi cho ngành công nghiệp nghỉ ngơi, giải trí hàng năm khoảng 50 tỷ đôla.

Thụ phấn cho hoa.	Bọ ngựa – “thiên địch” của côn trùng gây hại.

Nhiều loại côn trùng ăn thịt giúp ta tiêu diệt các loài sâu hại, mà nếu không có chúng, con người phải làm việc này thì chi phí là 4,5 tỷ đôla/năm. Thứ ba, việc thụ phấn cho hoa, tăng năng suất cây trồng được Losey và Vaughan tính toán thành 3 tỷ đôla/năm.

Ngoài ra, những hoạt động của bọ hung làm đất thêm tơi xốp khiến rễ cây được thoáng khí và mang lại lợi ích cho ngành trồng trọt thêm 350 triệu đôla nữa. Như vậy tổng cộng, mỗi năm nhờ côn trùng, nước Mỹ có thêm được 57 tỷ 880 triệu đôla.

Các tác giả nhấn mạnh đây chỉ là những tính toán ban đầu, còn rất khiêm tốn và chỉ là một phần trong số các lới ích mà côn trùng mang lại. Có thể kể thêm một số hạng mục khác có sự đóng góp to lớn của côn trùng như thủ tiêu xác các động vật bị chết, phân huỷ rác thải thành chất bón cho cây, làm giảm được nạn cháy rừng. Đó là chưa kể chúng sản xuất ra mật, chất màu (cánh kiến) và nhiều sản phẩm khác.

Nhiều nước ở châu Á và châu Phi còn dùng côn trùng làm thực phẩm cho người, thậm chí nâng lên thành đặc sản. Lợi và hại xen kẽ nhau, nhưng dù sao thì côn trùng cũng không thể thiếu trong hệ sinh thái của chúng ta.

Bọ hung miệt mài làm đất tơi xốp.

Để vết côn trùng đốt không thành sẹo thâm

Con gái tôi được 19 tháng tuổi. Bé thường xuyên bị muỗi và kiến cắn, sau đó tại nơi bị cắn sưng tấy, nổi bọng nước lên rất ngứa. Tôi đã dùng nhiều loại thuốc bôi cho con nhưng vẫn không có tác dụng. Vết côn trùng đốt rất đó rất lâu liền và hay để lại sẹo thâm đen. Có phải da con tôi độc nên mới lâu liền vết thương như vậy? Có biện pháp nào để hạn chế việc để lại sẹo sau khi bị côn trùng cắn? Lan Phương (Vĩnh Tuy, Hai Bà Trưng, Hà Nội).

TS Nguyễn Viết Lượng, trưởng phòng Kế hoạch tổng hợp (Viện Bỏng quốc gia) trả lời:

Khi bị côn trùng đốt, nếu trong nọc đốt của côn trùng có axit, độc tố thì có thể gây tổn thương tại vết đốt. Như trường hợp của con chị, cứ bị kiến, muỗi đốt thì nhanh chóng bị sưng, nổi bọng nước tại nơi đốt, thể hiện phản ứng của cơ thể (tại nơi bị đốt) với độc tố của côn trùng, gây nổi bọng nước, tiết dịch, điều này là hoàn toàn bình thường.

                 Khi bị côn trùng đốt, tùy từng người, tùy mức độ tổn thương khác nhau mà có thể gây ra các vết tổn thương khác nhau. Ở trẻ em, khi bị đốt, nổi bọng nước bé thường rất ngứa, nếu không kiềm chế được mà trẻ gãi nhiều khiến vết thương bị loét, nhiễm trùng… nên nguy cơ bị sẹo thâm cũng cao hơn ở người lớn.

Trường hợp con bạn, không phải vì da bé độc mà dễ bị tổn thương, để lại sẹo sau khi bị côn trùng đốt, mà con bạn có làn daquá mẫn cảm nên phản ứng tại chỗ mạnh hơn những đứa trẻ khác, gây tổn thương da lâu hơn, vết thương lâu liền hơn và dễ để lại sẹo.

Để xử lý vết côn trùng đốt ở trẻ em, tốt nhất cần hạn chế không để côn trùng đốt bé. Vì không chỉ gây ra tổn thương tại vết đốt, mà các loại côn trùng này, như muỗi cũng có thể truyền bệnh khác cho trẻ.

Còn khi đã bị đốt, đầu tiên, cần rửa sạch vết đốt cho trẻ bằng muối sinh lý. Tiếp đó nếu nổi bọng nước to, thì có thể dùng một chiếc kim sạch (tiệt trùng qua cồn) trích một nốt nhỏ (lưu ý, không để vỡ cả nốt phòng to mà chỉ trích một nốt nhỏ), rồi bôi kem có kết hợp thuốc kháng sinh và corticoid. Mỗi ngày chỉ cần bôi 2 - 3 lần kem này và cũng không cần bôi kéo dài, chỉ khoảng 2 - 3 ngày.

Sau đó, với những trẻ vốn hay bị sẹo thâm thì có thể tiếp tục bôi loại kem dưỡng có chứa vitamin C, vitamin E hoặc sản phẩm có tế bào gốc, mục đích để vừa làm dịu da, chống rối loại sắc tố da, từ đó chống để lại sẹo thâm rất hiệu quả. Cũng cần lưu ý, hãy luôn nhớ nhắc nhở trẻ không gãi tại nơi đốt, vì càng gãi, vết tổn thương càng dễ lan rộng, loét sâu và lâu liền hơn.

10 loài côn trùng kỳ lạ ở Việt Nam

Chuồn chuồn mang đôi cánh của bướm, côn trùng có thân hình cấu tạo theo kiểu thủy động học đặc biệt, bọ có mũi dài bằng thân... là những loài côn trùng kỳ lạ có thể được bắt gặp ở Việt Nam.

Với đôi cánh sặc sỡ và dáng bay yểu điệu, không ít người sẽ nhầm  chuồn chuồn hoa (Rhyothemis variegata) với loài bướm.

Trải qua 400 triệu năm tiến hóa, côn trùng đã trở thành lớp động vật thống lĩnh về số lượng trong giới động vật ngày nay. Quá trình tiến hóa này cũng quy định nhiều đặc điểm “có một không hai” ở nhiều loài côn trùng khác nhau, nhằm thích nghi tốt nhất với điều kiện sống của chúng. Có nhà khoa học cho rằng, nếu thiếu vắng sự hiện diện của côn trùng, vẻ đẹp của bản đồ đa dạng sinh học thế giới sẽ giảm đi một nửa. Là một quốc gia sở hữu tính đa dạng sinh học cao trên thế giới, Việt Nam là nơi sinh sống của nhiều loài côn trùng kỳ lạ.

Được gọi là "người máy sinh học" do sở hữu bộ giáp rất cứng và vẻ ngoài "hầm hố", bọ kẹp kìm (họ Lucanidae) có thể nhấc được những vật nặng hơn cơ thể mình hàng trăm lần.

Hình dạng dẹt, màu xanh với những đướng gân của bọ lá (Phyllium siccifolium) khiến cho kẻ thù rất dễ nhầm lẫn chúng với một chiếc lá cây.

Vẻ đẹp lộng lẫy của bọ ngựa cánh xanh (creobroter germmata) có thể khiến nhiều người choáng ngợp. Tuy nhiên, ẩn sau vẻ đẹp ấy là một tên sát thủ đích thực. Ảnh: Phùng Mỹ Trung.

Với khả năng ngụy trang tài tình bằng hình dạng đặc thù trông giống như một cành cây, đồng thời sở hữu chiều dài vô địch (có thể đến 60 cm) trong giới côn trùng, bọ que (Diapheromera femorata) là một trong những loài côn trùng kỳ lạ nhất mà con người biết đến. Ảnh: Hồng Quân

Là loài côn trùng thủy sinh, bọ vẽ nước (họ Gyrinidae) có thân hình cấu tạo theo kiểu thủy động học. Khi gặp nguy hiểm, chúng bơi thành những vòng tròn với tốc độ chóng mặt. Các nhà khoa học cho rằng, cấu tạo cơ thể của loài bọ vẽ nước là gợi ý để con người chế tạo ra loại xe đa công năng thủy  - bộ.

Với chiếc mũi dài bằng chiều dài thân, bọ vòi voi  (Pyrops candelaria) rất giống chú bé người gỗ Pinochio. Thật ra, "mũi" của chúng chính là phần miệng kéo dài để hút nhựa cây.

Bướm khế (Attacus atlas) là loại bướm đêm có kích thước lớn nhất ở Việt Nam và trên thế giới. Sải cánh của một con bướm trưởng thành có thể đạt 30 cm.  

Khi đậu, thật khó để phân biệt giữa bướm lá cây (Kallima inachus) với một chiếc lá khô.

Không chỉ nối tiếng trong văn hóa ẩm thực Việt Nam, với kích thước lớn (dài 7-8cm) và bản năng săn mồi  hung tợn, cà cuống (Belostoma indica) còn được biết đến như một kẻ "cuồng sát" dưới nước. Tuy nhiên, chúng cũng là những ông bố mẫu mực trong thế giới tự nhiên

Ăn côn trùng để cứu môi trường

Theo một công trình nghiên cứu vừa được các nhà khoa học Hà Lan công bố, trong vài thập kỷ nữa, con người sẽ phải thay đổi toàn bộ tập quán ăn uống, chuyển từ ăn thịt các loại gia súc sang ăn sâu bọ (ảnh) vì có thể thịt sẽ đắt hơn sâu bọ rất nhiều.

Theo dự báo của Tổ chức Lương Nông Liên hiệp quốc, đến năm 2050, dân số thế giới sẽ tăng lên 9 tỷ người. Đến lúc đó, diện tích đất nông nghiệp hiện có sẽ không đủ để nuôi sống, chăn thả gia súc đồng nghĩa với việc không cung cấp đủ lượng thịt cho tất cả mọi người.

Nhà côn trùng học Arnold Van Huis kêu gọi mọi người nên ăn côn trùng ngay từ bây giờ để bảo vệ môi trường. Sâu bọ cũng chứa rất nhiều proteine nhưng có lợi thế là ít chất béo, lại thải rất ít khí CO2 ... Với 10kg cây cỏ, chỉ tạo ra được 1kg thịt, trong khi một lượng tương đương có thể tạo ra được từ 6 đến 8kg sâu bọ. 

Độc đáo hoá thạch côn trùng

Marốc là một đất nước nằm ở Tây Bắc Phi(Châu Phi), đã từng được ghi nhận là vùng đất có sự tồn tại của con người từ Thời kỳ Đồ Đá mới. Hãy cùng Tiền Phong o­nline nhìn lại thủa sơ khai của Trái Đất thông qua những hóa thạch côn trùng nguyên vẹn đã được tìm thấy ở quốc gia này:

Viêm da tiếp xúc côn trùng và thuốc trị

Thời tiết chuyển sang xuân có nhiều loại côn trùng sinh sôi phát triển. Trong số này có các loại côn trùng có cánh hay bay từ các vùng có cây cối vào các nơi có đèn chiếu sáng. Viêm da tiếp xúc côn trùng xảy ra do tiếp xúc trực tiếp với các phần của côn trùng như bụi phấn từ cánh côn trùng hoặc chất tiết. Viêm da tiếp xúc cũng xảy ra khi tiếp xúc gián tiếp với côn trùng qua dây phơi, quần áo, khăn...

Ngay sau khi tiếp xúc da ở chỗ tiếp xúc trực tiếp sẽ bị đỏ lên, sưng nề, thành các vệt như bị cào hoặc các đám mụn nước, mụn mủ bé li ti. Đôi khi bị trợt ra và chảy dịch chảy mủ ở vùng trung tâm vết tổn thương. Tổn thương ở vùng mắt có thể làm mi mắt sưng nề, mắt híp lại, đôi khi phải vài ngày sau mới mở mắt ra được. Bị tổn thương ở vùng nách có thể gây trợt nhiều hoặc loét sâu qua lớp thượng bì. Nếu bạn gãi hoặc sờ tay vào chỗ tiết dịch rồi lại sờ tay lên mắt hoặc vùng da khác sẽ làm tổn thương da lây lan thêm. Nếu dây dịch tiết sang da người khác nhất là các em bé sơ sinh thì cũng làm em bé bị lây bệnh. Thường thì bệnh nhân có cảm giác bỏng rát ở vùng da bị tổn thương, nếu loét và nhiễm trùng có mủ thì sẽ rất đau. Đôi khi có ngứa nhẹ từng lúc. Các dấu hiệu đau rát hoặc ngứa đa số không ảnh hưởng đến sinh hoạt và giấc ngủ của bệnh nhân. Bệnh nhân và một số bác sĩ không thuộc chuyên khoa da liễu có thể nhầm lẫn với bệnh zona. Zona là do virus varicella gây nên, virut làm tổn thương vỏ bọc các dây thần kinh và gây nên các mụn nước và bọng nước. Sự khác biệt giữa zona và viêm da tiếp xúc côn trùng được phân biệt dựa vào các dấu hiệu sau. Zona chỉ bị tổn thương da ở một bên của thân thể, chỗ mà đoạn dây thần kinh chi phối bị virut xâm nhập và rất đau, đôi khi giật nhoi nhói từng cơn, đau có thể còn lan toả ra các vùng lân cận tổn thương da. Viêm da tiếp xúc do côn trùng thì tổn thương bị bất kỳ ở vùng da nào mà tiếp xúc với côn trùng, thường hay bị cả hai bên thân thể, không đau nhiều, không bị giật nhói nhói từng cơn và chỉ có cảm giác bỏng rát tại vị trí bị tổn thương da.

- Chăm sóc da: Khi có biểu hiện viêm da do tiếp xúc bệnh nhân vẫn tắm rửa bình thường được. Không xát chanh, muối hoặc xà phòng vào chỗ da bị tổn thương. Rửa nhẹ nhàng bằng nước muối hoà loãng ngày 2 lần.

- Thuốc trị: Khi tổn thương da chảy nước, sưng nề thì bôi hoặc đắp các dung dịch như nước muối 9 phần nghìn, dalibour, eryfluid... Khi tổn thương da khô hơn thì bôi các thuốc có chứa kháng sinh và cortison như eumovate, fucicort, gentrison... Toàn thân uống một trong các thuốc kháng histamin như: loratadin, chlorpheniramin... Nếu có nhiễm trùng thì phải uống một đợt thuốc kháng sinh theo chỉ định của bác sĩ. Nếu sưng tấy nhiều làm đau rát đặc biệt tổn thương ở vùng mắt thì có thể uống một đợt corticoid liều trung bình trong 3-5 ngày. Dùng corticoid bắt buộc phải có chỉ định của bác sĩ chuyên khoa da liễu vì thuốc này có nhiều tác dụng phụ. Một số trường hợp để lại vết thâm kéo dài vài tháng. Để phòng tránh vết thâm thì trong lúc bệnh cấp tính nên chiếu tia laser He-Ne phối hợp từ 5-10 ngày để giảm viêm nhanh và hạn chế để lại vết thâm. Sau khi khỏi nếu tổn thương ở trên mặt thì nên tránh nắng từ 10-14 giờ để tránh thâm. Nếu vẫn bị vết thâm phải bôi các chế phẩm có chứa  hydroquinon 2%, cream vitamin E để làm sáng da.

Những loài côn trùng được "sủng ái".

        Con người thường phân chia côn trùng ra làm 2 loại là loại có ích và loại gây hại. Tuy nhiên tất cả chúng đều là các mắt xích của sự đa dạng sinh học trên Trái đất, hoạt động của loài này sẽ gây ảnh hưởng đến loài khác, hay nói cách khác chúng phụ thuộc vào nhau để cùng tồn tại. Xét về phương diện dân số, các loài côn trùng đang thống trị cả hành tinh. Các nhà khoa học đã tìm và đặt tên cho khoảng 900.000 loài côn trùng khác nhau, tuy nhiên một số chuyên gia cho rằng trên trái đất có khoảng 30 triệu loài.

Với một con số “khủng” như vậy, không có gì lạ khi khẳng định các loài côn trùng ảnh hưởng đến đời sống và các nền văn minh của con người, chúng ảnh hưởng đến mọi mặt, từ tôn giáo, đến nông nghiệp và cả công nghệ. Sau đây xin giới thiệu một số loại côn trùng được con người “sủng ái” nhất vì tầm quan trọng của chúng:

Ong và các loài côn trùng giúp cây thụ phấn

Nếu không có các loài o­ng và côn trùng thụ phấn thì khẩu phần ăn hàng ngày của con người sẽ rất nghèo nàn, đến mức thấp nhất. Khoảng 1/3 lượng thực phẩm hàng ngày của chúng ta là từ các loài thực vật được côn trùng thụ phấn, và 80% trong số đó được loài o­ng mật giúp thụ phấn. Côn trùng giúp thụ phấn cho khoảng 90% mùa màng trên trái đất.

Một số loài cây trồng đòi hỏi một loài côn trùng thụ phấn đặc thù; ví dụ cây vả khi trồng ở Bắc Mỹ đã không thể phát triển mạnh được cho tới khi người ta đưa những con o­ng bắp cày từ Địa Trung Hải về để thụ phấn cho nó. Những người không thích rau quả sẽ chẳng thèm quan tâm đến loài o­ng? Xin thưa rằng chính loài o­ng cũng giúp thụ phấn cho các loài thực vật là thức ăn của gia súc, ví dụ như cỏ linh lăng – loại thực phẩm chủ yếu để nuôi bò.

Tằm và các loài “nhà sản xuất” khác

Tằm là một loại sâu bướm nhả tơ làm kén. Kén của chúng được cuộn lại từ một sợi tơ duy nhất. Kể từ khi người Trung Hoa tìm ra cách dệt tơ từ kén tằm cách đây khoảng 2700 năm, sản phẩm này đã thực sự thống lĩnh cả thế giới. Ngành công nghiệp tơ lụa phát triển thịnh vượng ở Trung Quốc trong hơn 4.000 năm, và tằm được họ “o bế” đến mức tối đa.

Chúng được cung cấp thức ăn tràn trề tận miệng đến nỗi thời nay hiếm có con tằm nào tự bò lên cây để kiếm thức ăn.

 Một “nhà sản xuất” quan trọng khác là một loại rệp cây tiết ra một chất nhựa dính. Nhựa này sẽ được thu gom rồi hòa với cồn để làm ra một chất đánh bóng đồ gỗ rất thông dụng là sen-lắc (shellac). Tất nhiên, nhà sản xuất côn trùng quan trọng nhất là o­ng mật vì mọi người đều yêu thích món mật o­ng. Ước tính người Mỹ đã tiêu thụ đến hơn 190.000 tấn mật o­ng chỉ tính riêng trong năm 2009. Đủ biết loài o­ng phải vất vả như thế nào để chiều lòng con người.

Bọ hung

Vẻ ngoài lấp lánh hào nhoáng của bọ hung có vẻ không mấy thích hợp với công việc của chúng. Ở các đồng cỏ rộng lớn ở nước Mỹ, loài bọ này giúp dọn dẹp đến hơn 80% lượng phân thải của các đàn gia súc.

Một số loài bọ phân chỉ xử lý chất thải của loài nhất định. Chúng cũng khá tinh khôn khi thường bám vào đuôi của con vật và chờ đợi bữa ăn của mình. Ngoài việc giúp dọn dẹp vệ sinh, bọ phân còn giúp giảm số lượng ruồi, do ruồi đẻ trứng trên phân gia súc, và khi bọ ăn phân sẽ tiêu hủy luôn trứng ruồi.

Gián và mối - "những kẻ xấu làm việc thiện"

Khi trong nhà bạn bị nhiễm mối hoặc gián, bạn sẽ ngay lập tức tìm cách tống cổ chúng đi. Nhưng ngoài tự nhiên, chúng là những loài rất hữu ích. Mối giúp xử lý và tái chế hàng tấn vật liệu có chứa xenluloza, giúp chúng dễ dàng phân hủy trong đất, tạo nên các lớp đất mới giàu chất dinh dưỡng.

Gián cũng làm công việc tương tự. Loài này đặc biệt ưa thích môi trường ấm và ẩm ướt như môi trường ở các khu rừng mưa nhiệt đới (hay trong nhà bếp của bạn), chúng giúp tiêu hủy xác cây và động vật đã chết. Nếu không có sự giúp sức của 2 loài này thì các khu rừng của chúng ta sẽ chẳng còn chỗ để thở và sinh sôi.

Các loài muỗi

         Một điều chắc chắn là vết cắn của chúng sẽ khiến bạn ngứa điên lên, đó là còn chưa kể tiếng vo ve rất khó chịu khi bạn bắt đầu thiu thiu ngủ. Đó chỉ là những tội trạng nhỏ xíu nếu đem so sánh với các đại dịch như sốt rét, tiêu chảy…do muỗi gây ra (mà thủ phạm chính là muỗi cái). Tuy nhiên, một số lại cám ơn chúng vì nhờ có sự hiện diện của chúng trong các khu rừng mưa nhiệt đới mà con người chùn tay khi có ý định tàn phá các khu rừng này, nhờ đó mà hệ sinh thái ở đây được phần nào bảo tồn.

         Ngoài ra, muỗi cũng như một số loại côn trùng nhỏ sống quanh các vùng nước ngọt hóa ra lại là những nhà giám sát chất lượng nước nghiêm khắc và tuyệt vời. Khi muốn kiểm tra chất lượng một nguồn nước, các nhà khoa học sẽ lấy mẫu nước ở vùng đó để xem có các sinh vật phù du trong đó không (bao gồm ấu trùng muỗi, và các loài khác). Vì chúng rất nhạy cảm với dù chỉ một sự ô nhiễm nhỏ, nên nếu tìm thấy sự có mặt của chúng cũng có nghĩa là nguồn nước ấy an toàn.

Các loài thiên địch bảo vệ mùa màng

         Đừng vội chụp ngay lấy bình thuốc xịt rầy khi thấy một con bọ mon men trên bông hoa của bạn. Rất nhiều loài bọ trong vườn là những người bạn có ích. Chúng giúp bạn tiêu diệt những loài rệp hay sâu bọ ký sinh gây hại cho cây. Đây chính là các loài thiên địch – được nông dân sử dụng như một phương pháp bảo vệ cây trồng hữu hiệu mà không gây hại đến môi trường.

Các loài côn trùng có ích tiêu diệt sâu hại bằng hai cách: bắt mồi và ký sinh. Côn trùng có đặc tính bắt mồi như bọ rùa, nhện, bọ ngựa... có thể bắt và ăn các loài sâu bọ gây hại, hoặc ăn trứng, sâu non của chúng. Một con bọ rùa chấm có thể ăn trên 130 con rệp muội mỗi ngày. Các loài o­ng kén, o­ng mắt đỏ... thuộc loại ký sinh. o­ng mắt đỏ đẻ trứng vào trứng sâu hại, o­ng kén đẻ trứng vào cơ thể sâu non và các loại ngài, bướm; o­ng non sau khi nở ra sẽ ăn luôn trứng và sâu hại